Door Ir. W.A.Th. Bik

Omstreeks 1200 is aan de Groene Kruisweg in Poortugaal een houten kerk gesticht. Van deze kerk is de Heer van Putten patroon en de kerk zal zeker bedoeld zijn als ‘’hofkerk’’. Tussen 1210 en 1220 wordt deze houten kerk vervangen door een bakstenen kerk. De huidige vorm ontstaat in de tweede helft van de 15^e eeuw op een opgeworpen ‘’kerkheuvel’’

In 1450 wordt een bouwplan gemaakt voor de hele kerk. Het wordt dan de ‘oud-gothische kruiskerk’ zoal wij die nu kennen. In 1475 wordt het dwarsschip gebouw en wordt het middenschip doorgetrokken tot de toren..

Het koorgedeelte is verhoogd , zoals in de rooms katholieke kerken gebruikelijk is, met daaronder grafkelders. Hier zal vrijwel zeker het altaar gestaan hebben.

In de kerk ligt nog een rode zandsteen, lang 165, breed 63 en 83 cm. Hierin zijn 6 kruisjes gehakt.

Verder is de oppervlakte wat ongelijk en is er een gleuf te onderscheiden. Kennelijk is dit het deksel geweest van een sarcofaag en die, te oordelen naar de kruisjes, later heeft gediend als altaartafel.  De kruisjes zouden de vijf wonden van Christus voorstellen.

In de zestiger jaren van de 16de eeuw heeft de reformatie haar intrede in Poortugaal gedaan .

Van de laatste pastoor Wouter Simonsz. is bekend, dat hij de nieuwe leer aanhing en daarom zijn ambt neerlegde. Hij heeft waarschijnlijk wel enige invloed uitgeoefend op de inwoners van Poortugaal. In 1567 vertrok Simonsz. uit Poortugaal.

Hij werd tenslotte door Alva uit de Nederlanden verbannen, maar keerde toch terug en werd in 1570 als hageprediker opgepakt en in Den Haag terechtgesteld wegens het verlaten der Roomse Kerk.

In 1583 werd Jan Heymansz. Blanchet als predikant beroepen.

Het koorgedeelte  wordt afgescheiden van de het kerkgedeelte met een open koorhek.

Waarschijnlijk vanwege de kou wordt het open gedeelte van dit hek met houten platen dichtgemaakt en wordt een houten schot hier boven geplaatst.

In het oudst bewaarde zgn. ‘’Kerckboek’’ treffen we de trouwinschrijving op 29 november 1592. Hierbij is vermeld: ‘’ waren de eerste die men in de kapele of het raethuys trouwde nadat ze opgetimmerd was’’. Uit deze opmerking blijkt dat het hoog in het koor oprijzende getimmerde met de zware deuren naar de consistoriekamer in 1592 opgetrokken os. In dit verband zal onder raethuys verstaan kunnen worden de ruimte waar de (kerke-)-raet vergaderde.

De plaatsing was vooraan onder de triomfboog. Een foto uit 1906 laat dit zien.

Dit schot bestond oorspronkelijk uit drie panelen waartussen twee verticale balken als raamwerk ter versteviging.  Dit is te zien op deze oude foto maar ook op te maken uit de uiteinden van de horizontale balken achter de borden.  Deze smallere uiteinden moeten in de gaten passen van de (niet meer aanwezige) stijlen tussen de panelen.

Vermoedelijk is dit bord aan beide zijden egaal grijs-blauw geschilderd.  Restanten verf zijn gevonden aan de beschadigde zijkanten onder de zwarte verf.

Dit bord is later zwart geschilderd met een gouden rand. Hierop zijn de namen van de predikanten aangebracht.

 

Uit de rekening van de kerk van 1782: ‘’Betaelt aan Jacobus de Ridder, Mr. Verwer te IJsselmonde, verdienste aan ’t schildren , lettere en vergulden voor de Toorn onder `t Wetbord, benevens de Lijst der Predikanten etc. sedert de Reformatie boven de oostdeuren, met verschot van verguld, alsmede ’t setten van structuur letters in `t goud. En het gronden en oververwen van het buijtenhekken etc. met Tuijsleggelt als anders in den jare 1782 te samen volgens reeckeningh en quitt. De somma van 900,-‘’

Verondersteld kan worden dat dit op deze borden de namen van de predikanten in één keer zijn aangebracht tot 1782.

 

Wanneer je de letters van de tekst bestudeert, lijkt het dat er na 1788, na het vertrek van ds Pieter Lourens van Oosterwijk Schouhaner het karakter van de letters iets verandert. Opvallend is in ieder geval dat de naam van Ary van der Goes (1788-1791) met afwijkende letters ‘A’ is geschreven. Vanaf Gerrit Mettengang (1791-1793) wordt ‘bevestigd’ consequent met een ‘d ‘ geschreven in plaats een ‘t’. Deze variaties geven aan dat het bord niet in één keer is vol geschilderd en dat het bord tot 1828 is aangevuld. Toen was het vol.

Een voorzichtige conclusie is dat het oorspronkelijke grijs-geschilderde schot in ca 1782 in een keer opgeschilderd wordt met de namen van de predikanten, die later telkenmale aangevuld is.

 

Het bord bestaat thans uit zes delen waarvan de middelste twee in twee stukken gezaagd zijn. Breedte afmetingen v.l.n.r.  89 + 99 + 95,5 + 91 + 101,1 + 89,5 cm. De totale hoogte  is 5.45 cm (midden). Totale breedte 5.75 m.

De buitenste panelen hebben een hoogte van 4.28 m, de panelen daarnaast zijn 5.0 m hoog.  De twee middelste panelen bestaan uit twee delen (h. ca. 327 + 216 cm) die aan elkaar vastgespijkerd waren. Totale breedte 5.75 m. Dikte van de houten planken  ca. 1,5 cm.

Het middelste paneel  (thans twee) heeft aan de bovenzijde een schildering met grote symmetrische (acanthus) bladranken waartussen kleine rocailles.  De tekst daaronder loopt door over de drie (thans zes) panelen.

 

Het bord heeft als aanhef

                                                LYSTE DER  -    PREDIKANTEN    -  DIE SEDERT

                                     DE REFORMATIE  -  IN POORTUGAAL   - BEVESTIGT ZIJN

                                    GECOMBINEERT   -  MET HOOGVLIET   - TOT 1660 EN

                                     VAN 1661 MET    -ALBRANDS WAARD  - VOLGENS AANTEKENING’ .

 

De namen en gegevens van de predikanten vanaf  Jan Hermans Blanchet (1583-1604) tot en met Adriaan Faassen (1827-1828) lopen door over telkens twee losgemaakte panelen. De goudkleurige letters zijn aangebracht op een zwarte ondergrond. De lijst van predikanten begint links boven, via het middenpaneel naar rechtsonder.  Rondom de panelen is een rand geverfd (houtnerf, goudbruin). (De goudbruine houtnerfschildering is terug te vinden in het kerkinterieur, op het plafond bij de hoofdingang.)

 

Twee namen van predikanten springen er voor ons uit: Eleazer Swalmius.

Bevestigd in 1605. Van deze predikant heeft Rembrandt een schilderij gemaakt wat in het museum van Antwerpen hangt.

De andere is Reynier Segers Donteclock, bevestigd in 1619 en overleden in 1626.

Hij is begraven in de kerk onder dezelfde grafsteen als  Jacob Woutersz.,’’pastoer van dese Kerck’’. Deze grafsteen is te vinden direct achter de deur naar de consistorie. 

 

Merkwaardig is dat de vermoedelijk eerste predikant van Poortugaal niet op dit bord vermeld staat:

tot 1583 Jan Anthoniesz. Wegens moeilijkheden met zijn gemeente, waarvan melding wordt gemaakt in de acta van de classicale Vergadering gehouden te Schiedam op 6 maart 1581, vetrok hij in 1583. Jan Heymansz. had zich toen bereid verklaard in Poortugaal te staan. Deze staat als eerste op het predikantenbord vermeld.

 

Bij de restauratie van de kerk in 1923-1924 door architect H. van der Kloot Meyburg te Den Haag is het koorhek enkele meters naar achter geplaatst, achter het eerste raam in het koor.  Het predikantenbord is weggehaald en is in delen opgeslagen. Boven het koorhek kwam toen een glas-in-lood raam.

Ter vervanging hiervan en ook ter notatie heeft A. (Andries) van der Poest Clement in 1926 een kalligrafie van dit bord gemaakt. Deze hangt nog steeds in de kerk.

Sindsdien hebben de onderdelen een zwervend bestaan geleid en zijn ze van de ene opslag naar de andere gegaan. Met de restauratie van 1971 is plaatsing weer ter sprake geweest, maar het is  afgewezen om dit in de kerk te doen. Het advies van Monumentenzorg was toen, dat deze borden wel aardig waren maar weinig betekenis en waarde hadden. Met andere woorden, ze mochten vernietigd worden.

Ze lagen toen niet in de weg, zodat ze opnieuw bewaard werden.

 

De laatste opslagplaats moest in 2011gesloopt worden. Opnieuw kwam de vraag naar voren: Wat nu?

De meningen zijn verdeeld. Is dit bord waardevol kerkelijk kunstbezit of zijn het oude  beschilderde houten planken?  En als het bewaard zou worden, waar kunnen ze opgesteld worden en wie betaalt de restauratiekosten.

Ter vergelijk; het bord heeft de zelfde grootte als de voorgevel van een één-verdiepingshuis.

Aan deskundigen is advies gevraagd.

 

Het advies van Museum Catharijneconvent uit Utrecht:

Quote: ‘’Meestal zijn predikantenborden in die tijd losse panelen die verhangen kunnen worden. Het predikantenbord te Poortugaal met bovengenoemde betekenis en als vast element met een uitzonderlijk groot formaat is daarmee uniek te noemen en van nationaal belang. Het feit dat het bord nog steeds bewaard is, ondanks 80 jaar omzwervingen en het ‘groene licht’ om ze af te voeren niet is opgevolgd, geeft aan dat er ook plaatselijk waarde aan wordt gehecht.  Het predikantenbord bevat dan ook een schat aan gegevens over de predikanten die te Poortugaal gestaan hebben. Om die reden kan niet anders geconcludeerd worden dan dat deze monumentale panelen  bewaard moeten  blijven en een plaats moeten krijgen in Poortugaal of de directe omgeving.

Dit bord is niet op te vatten als een simpele opsomming van namen, maar een uitdrukking geeft aan het feit dat ook te Poortugaal, sinds de Reformatie, het ‘Woord’ ononderbroken en  in vrijheid verkondigd kon en kan worden. De prominente plaats die het bord in het kerkinterieur heeft ingenomen versterkt deze betekenis. ‘’

 

Het advies van Dr. R. Steensma in 6 punten:

1.  Het zijn onhandelbare grote stukken van meer dan vijf meter hoog.

2.  Ze pasten niet meer in het interieur na de restauratie van 1923.

3.  De Rijksdienst voor de Monumentenzorg gaf toestemming tot vernietiging.

4.  Dat de borden een uitdrukking zijn van het feit dat in Poortugaal het 'Woord' ononderbroken en in vrijheid verkondigd kon worden, is louter een nieuwe 'Hineininterpretation". Ze dienden tot eer en glorie van de predikanten die het mooi vonden hun naam vereeuwigd te zien, alsook voor gemeenteleden ter herinnering.

5.  Het is sterk overdreven te zeggen dat de borden bewaard moeten blijven omdat ze een schat aan gegevens over de predikanten bevatten. Het is alleen een lijst met data en plaats van herkomst en vertrek. Al deze gegevens zijn goed overgenomen en staan op papier.

6.  Een kerkinterieur is geen opslagplaats voor curiositeiten, geen 'Stiefbeen-schuur'.

 

In overleg is de ‘’Handreiking roerend religieus erfgoed’’ van de S.K.K.N. gehanteerd.

De borden zijn goed gedocumenteerd en gefotografeerd. In de eigen kerk en via streekbladen is een oproep gedaan wie zich over deze borden wil ontfermen. Dat betekent eerst een definitieve plaatsing en dan restauratie. Dit heeft geen reacties opgeleverd.

De borden zijn overgebracht naar het Catharijne convent. Ze blijven daar een half jaar opgeslagen. Landelijk is hier aandacht aan gegeven maar heeft niets opgeleverd. De Kerkeraad van de Hervormde Gemeente Poortugaal heeft besloten dat dit predikantenbord vernietigd wordt.

Waarschijnlijk zal een gedeelte met de namen van Swalmius en Donteclock bewaard blijven.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Er was een tweede predikantenbord, kleiner van formaat wat aan de zuidkant van het eerste hing voor de triomfboog. Zie de foto van de kerk uit 1906.

Er waren de volgende namen op de foto van de kerk uit 1906 te onderscheiden:

 

29. 1829-1875 Hendrik Reinier Rookmaaker, proponent

30. 1876-1899 Antonie Marius Jungius C. Lzn .

31. 1900-1906 Foppe Sinninghe Damsté

 

                 

Hier eindigt het 2^e predikantenbord

Zeer waarschijnlijkwas dit bord aangevuld met:

 

32. 1907-1909 Willem Karel Hage

33. 1909-1940 Teunis Adrianus van der Vlies

 

Met de restauratie van 1928 is dit bord onnaspeurlijk verdwenen.

 

Om de lijst met predikanten volledig te maken, noemen wij:

 

33. 1909-1940 Teunis Adrianus van der Vlies

34. 1941-1944 Hendrik van Ewijck

35. 1944-1947 Lambertus Atzena Folmer Reddingius

36. 1948-1952 Gerardus Jan ten Broek

37. 1952-1961 Johannes Hendrikus Hermanus Jansen

38. 1961-1963 Henri Frans Swart

39. 1964-1969 Dirk Tiese Los

40. 1969- 1975 Pieter Cornelis Dick

41. 1975- 1982 Geert Cohen-Stuart

42. 1981- 1982 Gerard Geitenbeek pastoraal medewerker

42. 1982- 1988 Gerard Geitenbeek

43. 1989- 1995 Sjoerd Runia

44. 1995- 2005 Pieter Hoekstra

45. 2006-          Marianna van de Graaf

 

Bronnen:

Sprokkels uit Poortugaals Historie, N.L. van Dinther – 1977

Genealogische en ander merkwaardigheden in de Hervormde kerk te Poortugaal, G.J. Vermaat

Ons Voorgeslacht juli 1964

Gemeente Archief Rotterdam - F.M. Stavast - 1973

Kadastrale Kaart van het eiland IJsselmonde, J.A. Margadant 1848

Advies Museum Catharijneconvent, Drs. M. Blokhuis

Advies Dr. R. Steensma

 

http://handreikingroerendreligieuserfgoed.nl/

http://www.religieuserfgoed.nl/maand.aspx?ID=86

http://www.cultureelerfgoed.nl/actueel/persberichten/handreiking-erfgoed-en-ruimte-online